اندر حکایات نرد!!!

مطلبی که در زیر آمده،  نقلی است از کتاب"  سهم ایران در تمدن جهان " نوشته حمید نیرنوری .ازآنجایی که در بخشی از آن سخنی در باره تخته نرد ذکر شده بود ، افزودن این متن را در فهرست مقالات خالی از لطف ندیده و در دسترس دوستان قرار داده ام. 

***

 تخته نرد تخته نرد یکی دیگر از بازیهائیست که بدون شک مبداء و محل اختراع آن ایران است و آنرا در زمان ساسانیان وینردشیر میخواندند.امروزه این بازی در تمام ممالک غربی نیز معمول است . فرانسویها آن را به مناسب صدای طاسها که بر تخته میخورد «تریک تراک» نام نهاده اند و در زبان انگلیسی این بازی را Back Gammon می خوانند. گرچه به طوریکه دیدیم این بازی در زمان اردشیر بابکان نیز معمول بوده ولی چون توضیحاتی از قول بزرگمهر درباره نرد در مادیکان چترنگ آمده که به نظر جالب می آید در زیر از نظر خوانندگان عزیز میگذرد (ولی این نوشته با همه جالبی دلیل بر صحت اصل موضوع نتواند بود): 


«چیزی ساخته ام به نام اردشیر بزرگ و آنرا وینردشیر نام نهاده ام تخته آن نشان زمین و سی مهره آن نشان سی روز و شبان و پانزده مهره سپید نشان روز و پانزده مهره سیاه نشان شب . گردانه (طاس) هایش نشان گردش اختران و سپهر یک خال نشان هرمزد خدای بزرگ یکتاست . دو خال نشان آسمان و زمین سه خال نشان اندیشه نیک و گفتار نیک و کردادر نیک چهار خال نشان چهار آمیزش (چهار آخشیجان) و چهار سوی گیتی پنج خال نشان پنج روشن یعنی خورشید و ماه و ستاره و آتش و برق و شش خال نشان شش جشن بزرگ و نیایش شش گاهنبار." 


در دوره اسلامی هارون الرشید اولین پادشاهی بود که شطرنج و نرد را در کشورهای اسلامی رواج داد. در زمان غزنویان مردم دعای نیز نرد میباختند. بطوریکه حکایت کرده اند روزی سلطان محمود غزنوی در کاخ محمودی نشسته بود مرد ناشناسی یک جفت مرغ برای او آورد و گفت : مردی قمار بازم امروز بشرکت سلطان نرد باختم دو جفت مرغ بردم یکی خداوند راست. سلطان فرمود مرغ را از او گرفتند قمار باز سه روز پیاپی آمد و مرغ می آورد روز چهارم با دست خالی آمد و محمود او را ملول دید از حالش پرسید گفت: «امروز به شرکت سلطان نرد باختم حریفان هزار دینار از من بردند». سلطان محمود از این جواب مرد قمارباز به خنده افتاد و به خازن گفت " پانصد دینار به این مرد بدهید " وقتیکه قمارباز پول را گرفت محمود او را مخاطب ساخت و گفت: «بعد از این تا حاضر نباشم بشرکت من قمار نباز ....»! 


معروف است که طغانشاه سلجوقی روزی جفت شش میخواست کعبتین انداخت جفت کور آورد شاه سخت متغیر شد ارزقی شاعر برای نجات اطرافیان فورا فی البداهه این شعر را سرود: 

 گرشاه دوشش خواست دویک زخم افتاد                                 تا ظن نبری که کعبتین  داد  نداد

آن  زخم که  کرد  رای  شاهنشه  یاد                                      در خدمت شاه روی بر خاک نهاد

با در نظر گرفتن اینکه در کعبتین همیشه شش طرف مقابل تکخال است لطف این شعر معلوم می شود. بازی نزد مانند بازی شطرنج بین ایرانیان همواره رایج بود. در زمان الغ بیگ غیاث الدین جمشید کاشانی " اسناس " را که گویا از بازی نرد گرفته شده بود اختراع کرد و تا مدتی این بازی در بین بزرگان تقریبا جای شطرنج را گرفت ولی اکنون از این بازی خبری نیست و حتی نحوه باختن آن را کسی نمی داند.

بعلاوه در فرهنگ آنندراج برای نرد 7 نوع بازی مختلف ذکر شده که از آنها نیز امروزه اطلاعی در دست نیست و معلوم نیست چگونه بازی هائی بوده اند. بهرحال نام این هفت نوع بازی نرد عبارتند از :

فارد – زیاد – ستاره – خانه گیر – طویل – هزاران و منصوبه (1)

1-                           اکنون این بازی را باز بدو نوع (2) می بازند – مارس و ساده – در بازی مارس تفاوت عمده در این است که جفت را بجای دو بار چهار باز بازی می کنند . باید دانست که کعبتین در بین ایرانیان از خیلی قدیم معمول بوده است . پلوتارک در شرح حال اردشیر درباره بازی طاس بین او و مادرش سخن گفته و میرساند که از اوایل دوره هخامنشی لااقل ایرانیان با این بازی آشنا بوده اند. (3)

------------------------------------------------

1- رجوع شود به فرهنگ آنندراج . در تاریخ وصاف صفحه 496 . این هفت نوع بازی ضمن صد بیت شعر آورده شده است .
2- این بازی را در گذشته به سه نوع امتیاز بندی می کردند. برد و مارس و ماره، ظاهرا مولف در هنگام نوشتن این مطلب از آن بی اطلاع بوده است.

2- رجوع شود بصفحه 500 حیات مردان نامی پلوتارک جلد چهارم چاپ بنگاه و ترجمه نشر کتاب